Hà Nội trên từng con phố: Phố Bát Đàn

 Bát Đàn là con phố mà những giá trị văn hóa truyền thống xưa dường chỉ còn được gợi nhắc, giữ lại qua tên phố và mái đình cổ kính nằm khiêm nhường bên một góc phố nhỏ.

Phố Bát Đàn dài 248m, nối từ phố Hàng Bồ đến phố Phùng Hưng, chạy ngang ngã tư Hàng Điếu - Hàng Gà và phố Đường Thành. Bát Đàn ngày nay thuộc hai phường Hàng Bồ và Cửa Đông, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội.

Thời Pháp thuộc, phố được gọi là Hàng Chén (Rue Vieille des tasses). Nơi đây nguyên là phần đất của các thôn Nhân Nội và Tân Khai, đều thuộc tổng Tiền Túc (sau đổi là Thuận Mỹ), huyện Thọ Xương cũ.

Bát Đàn – Con đường gốm sứ xưa chỉ còn trong tên phố

Phố Bát Đàn trước đây chia làm hai đoạn:

Đoạn thuộc đất thôn Tân Khai, được xây dựng từ khoảng năm 1920. Ở vị trí đầu phố, giáp với phố Phùng Hưng và Đường Thành là khu đất cũ của ngôi trường tiểu học Cửa Đông.

Đoạn thuộc đất thôn Nhân Nội, là một phố có từ xưa, chuyên bán các loại bát, đĩa, ấm, chén, vại, chum, lộc bình bằng đồ đàn (tức là đồ gốm), nên thành tên Bát Đàn như ngày nay. Những người kinh doanh đồ đàn phần lớn là dân gốc ở hai làng Phượng Dực và Đồng Quan (huyện Phú Xuyên, Hà Tây cũ, nay thuộc Hà Nội).
Đồ gốm sứ nơi đây đã nổi tiếng khắp đất kinh kỳ Thăng Long. Các loại bát, đĩa, chum vại đều được người dân buôn bán ở phố Bát Đàn đặt mua từ làng gốm Bát Tràng và Phù Lãng bên kia sông Hồng mang về bán. Sản phẩm đồ gốm sứ được đặt làm thủ công tỉ mẩn, kỳ công. Làng Bát Tràng sử dụng đất sét trắng còn làng Phù Lãng lại dùng đất sét đỏ hồng.
Tuy nhiên, cả hai loại đất khi được dùng để làm đồ sành, gốm sứ đều phải là loại đặc biệt, có độ dẻo. Lấy được đất về, người thợ phải phơi cho đất bạc mầu trộn lẫn các lần đất, đập thành những viên nhỏ bằng ngón chân cái rồi mới cho "ngậm" nước, sau đó xéo tròn, nề đất, chọn sạn, phá, sa cho tới khi đất phải nhuyễn mịn như một miếng giò mới thôi. Một miếng đất trước khi chuốt phải nề, xéo tới chục lần mới thành khoanh cho lên bàn xoay nắn thành sản phẩm.
Nghệ nhân gốm sứ cũng tùy vào kích cỡ, họa tiết của người kinh doanh bên phố Bát Đàn yêu cầu mà pha chế đất với tỉ lệ khác nhau để tạo ra sản phẩm phù hợp. Chính vì vậy mà chất lượng cũng như các họa tiết hoa văn trên các sản phẩm gốm ở phố Bát Đàn xưa được người dân đất kinh kỳ rất ưa chuộng.
Cửa hàng đồ Đàn thường đơn giản: đồ đàn thường bày ngay trên mặt đất, sát tường là mấy giá hàng nhiều tầng bày lọ lộc bình, bát buộc từng dây, ấm sứ.